pisane Pomniki Orientu

Pełny tekst

wiele zostało napisanych i powiedzianych na temat terminu „Berberowie” i ludu Berberów, ale zarówno termin, jak i grupa etniczna są nadal owiane tajemnicą. Ogólnie rzecz biorąc, cudzoziemcy używają terminu „Berberowie”do określenia rdzennych mieszkańców Afryki Północnej, podczas gdy Berberowie nazywają siebie Imazighen („wolni ludzie „lub”wolni”). Chociaż są to pierwotni mieszkańcy Afryki Północnej i pomimo licznych najazdów Fenicjan, Rzymian, Bizancjum, Arabów, Turków i Francuzów, grupy berberyjskie żyły w zwartych społecznościach (PRENGAMAN 16.03.2001). © Anastasia Stepanova, Narodowy Uniwersytet badawczy, Wyższa Szkoła Ekonomii . Petersburg, Rosja. Według Leo Africanusa, Amazigh oznaczało „wolnego człowieka”, choć etymologia ta została zakwestionowana. Ma również koniunkcję w tuaregskim słowie „Amajegh”, oznaczającym” szlachetny ” (MADDY-WEITZMAN 2006: 71-84; BRETT, FENTRESS 1996: 5-6). Ibn Khaldūn w swojej książce o lekcjach i zapisie początków i wydarzeń w historii Arabów, Persów, Berberów i ich potężnych współczesnych (Kitāb al-’Ibar wa-Dīwān al-mubtada’ wa’l-khabar fī ma’rifat ayyām al-’Arab wa’ l- 'Ajam wa’ l-Barbar wa-man 'āṣara-hummin dhawī’ l-sulṭān al-akbar) mówi, że Berberowie potomkowie Barbara, syna Tamalli, syna Mazigh, syna Kanaana, syna Chama, syna Noego. (MACGUCKIN 1852). Abraham Isaac Laredo w swoim dziele „Bereberos y Hebreos en Marruecos” (LAREDO 1954) zaproponował, że nazwa Amazigh może pochodzić od imienia przodka Mezeg, które jest tłumaczeniem biblijnego przodka Dedana, syna Saby w Targum. Jak wyraźnie widzimy, termin ten może być zdefiniowany na wiele sposobów, a uczeni spierają się o jego pochodzenie, ale możemy być pewni, jeśli mówimy o Maroku, że Berberowie byli pierwszymi mieszkańcami Maroka. Uważa się, że napływy zagraniczne miały wpływ na skład ludności, ale nie zastąpiły rdzennej ludności berberyjskiej (KEITA 1990: 35-48). Według historyków średniowiecza Każdy region Maghrebu był zamieszkany przez kilka plemion, które miały niepodległość i hegemonię terytorialną; niektóre z nich to Sanhadja, Houaras, Zenata, Masmouda, Kutama, Berghwata, Awarba i inne (MACGUCKIN 1852; BRIGGS 1960; HACHID 2001). W średniowieczu w Maghrebie i al-Andalus powstało wiele dynastii berberyjskich. Do najbardziej znanych należą Zīrydy (973-1148) iṣammādydy (1014-1152) w Ifrīqīya i zachodniej Ifrīqīya, także Almorawidzi (1050-1147) i Almohadowie (1147-1248) w Maroku i Al-Andalus, Ḥafṣidy (Ifrīqīya, 1229-1574), Ziyānidowie (1229-1574). Tlemcen, 1235-1556), marīnidowie (1248-1465) i waṭṭāsīdowie (1471-1554) w Maroku. (BAGLEY 1997). Prawdą jest, że na początku panowanie arabskie w Afryce Północnej nie było zbyt trwałe, a liczba plemion arabskich, które migrowały na te ziemie, była raczej niewielka. Rola Arabów w średniowiecznej historii Maghrebu jest zwykle przesadzona. Nie można pominąć jednego argumentu: Arabowie powoli kolonizowali niearabskie ziemie, ponieważ liczba założonych przez nich miast okazała się bardzo niska. Żadne z większych miast marokańskich nie zostało zbudowane przez arabskich władców, ale przez Berberów, ani przed, ani po przybyciu islamu. Powodem jest to, że w przeciwieństwie do większości wielkich podbijających Narodów, Arabowie nie mieli miejskiej tradycji i historycznie nie czuli się jak w domu w środowisku miejskim. Chociaż wiele z tych miast było często lingwistycznie arabizowanych (jak Fes czy Marrakesz), z historycznego punktu widzenia przyjmuje się, że podstawową populacją Afryki Północnej są Berberowie. Ponadto warto zauważyć, że istniała naturalna, choć godna ubolewania, tendencja do nadawania konkretnemu regionowi, plemieniu, ludziom lub osadzie dłuższej i bardziej dystyngowanej Islamskiej przeszłości, niż faktycznie mogła się cieszyć. Dotyczy to zwłaszcza rozległych górzystych regionów Współczesnej Algierii i Maroka, których faktyczny podbój przez Arabów byłby znacznie dłuższy i wolniejszy, niż podają źródła, i w których Islam byłby ustanawiany znacznie mniej szybko i z mniejszą jednorodnością, niż pobożność XIII w., a późniejsi muzułmańscy historycy piszący w Afryce Północnej uznaliby to za możliwe (COLLINS 1949: 125). Berberowie Maghrebu, dowodzeni przez kogoś znanego jako Kāhina, często opisywani jako królowa, chociaż wydaje się, że Kāhina byłaby arabskim tytułem oznaczającym „predyktor”, a nie żeńskim imieniem, wpadli w ręce sił muzułmańskich w 703 roku. Wkrótce potem nastąpiły Arabskie najazdy na Sycylię, Sardynię i Baleary, jednak żaden z nich nie doprowadził do trwałych podbojów. Dalej na zachód siły Arabskie i berberyjskie wysłane drogą morską zajęły Tanger w latach 705-710 (AL-BELÁDSORÍ (de Goeje) 1866: 230; AL-BALÂDHURI (Ḥitti) 1916: 362). Siły muzułmańskie dowodzone przez Ziyād, choć pod wodzą Kalifa z Damaszku Abd al-Malika i jego północnoafrykańskiego wicekróla Mūsà b. Nuṣayra, skoncentrowali się na swoich pierwszych wyprawach przez cieśniny i na terytorium Królestwa Wizygotów na północnym brzegu. W ramach rozejmu do armii Umajjadów wcielono 12 000 Berberów, przypuszczalnie w tym Szczerze mówiąc, jest prawie niemożliwe określenie wielkości zaangażowanych sił, w każdym razie 7.500 może być zbyt wysoka, coś w rodzaju ćwierci tej liczby może być bardziej realistyczne (COLLINS 1949: 141). Pod jego wodzą mieszana armia Arabów i Berberów najechała Półwysep po raz drugi z większym sukcesem. Musiał być niezwykłym człowiekiem, że do tej pory powstał w ciągu zaledwie ośmiu lat, ale jego powstanie świadczy o mobilności społecznej, która charakteryzowała społeczeństwa Islamskie tamtej epoki. Średniowieczni historycy nie podają prawie żadnych informacji o pochodzeniu Ibn ’ Abd al -ṣakam, Ibn Al-Athīr, al-Ġabarī i Ibn Khaldūn nic nie mówią na ten temat. Nadal istnieją co najmniej trzy różne relacje, które zdają się datować na okres pomiędzy 400 A 500 lat od czasu jego powstania (DE GAYANGOS 1840: 255). Istnieją aluzje, że był persem z Hamadān (ANONYM (al-Ibyārī) 1989: 6), członkiem potężnego plemienia Południowo-arabskiego al -ṣadaf genealogicznie związanego z Kindem (IBN KHALLIKĀN 1843: 476), ale częściej mówi się o jego berberyjskim pochodzeniu. Współcześni historycy, którzy akceptują ten punkt widzenia, mają tendencję do osiedlania się na jednej lub drugiej wersji, nie podając żadnego powodu na korzyść ich wyboru. Na przykład Baron De Slane w notatce redakcyjnej do francuskiego tłumaczenia Kitāb Al-’Ibar Ibn Khaldūna (MACGUCKIN 1852: 215) stwierdza, że należał do plemienia Walhāṣ. Liczne nowsze prace identyfikują jego plemię jako Warfajūma (VAN SERTIMA 1993: 54). Obie opinie wywodzą się od Ibn Idhārī, który przytacza dwie wersje przodków. Mówi się o nim jako przeciwniku: „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”, „przeciwnik”. Jatufat B. Nafzau (Colin 1948: 5). Różnice między tymi генеалогиями mogą być spowodowane błędami rachmistrzów; por.: Tarek bin Зиад bin Abdullah bin валго bin варфьом bin набергасин bin лхаас bin тайтофат bin нафзау Tarek bin Зиад bin Abdullah bin рафхо bin арфьом bin нзгасин bin лхаас bin иттофат bin нафзаурр 12 p. geograf al-Идриси, który nazwał go Tariq b. Abd Allah b. Ванаму al-Занати (COLIN 1948: 17). Większość badaczy zgadza się co do tego, że był Berberem. Jeden z aspektów wyjątkowości średniowiecznej Hiszpanii widać w składzie muzułmańskich sił inwazyjnych: większość zwykłych wojowników w armii była w rzeczywistości Berberowie, a nie Arabowie. Al-Maqqarī przytacza kilka źródeł, które wspominają o składzie Hostii. Jeden z nich stwierdza, że Mūsà dał mu dowództwo „nad armią złożoną głównie z Berberów i niewolników, nieliczni byli jedynie prawdziwymi Arabami” (DE GAYANGOS 1840: 4.2). Inne źródło wspomina, że siły Berberów były prawie całkowicie z nielicznymi Arabami, a następnie al-Maqqarī wspomniał, że kronikarze Ibn Ḥayyān i Ibn Khaldūn odnotowali odsetek „głównie Berberów” i „10.000 Berberów i 3.000 Arabów”, odpowiednio, co wskazuje na wyraźny wzór większości Berberów. Wydaje się, że społeczeństwo Berberów dostarczyło unikalnego rozwiązania problemu niedoboru wojowników pochodzenia arabskiego, który nie ma sobie równych w tej skali. Źródłem literackim, które chronologicznie jest najbliższe tym wydarzeniom, jest kronika z roku 754, napisana najprawdopodobniej w Toledo (COLLINS 1989: 57-63). Kronikarz, wspominając panowanie Roderica, zapisuje, jak nowy król wysłał armie przeciwko Arabom i Mauri (Berberom), którzy najeżdżali i niszczyli wiele miast (LÓPEZ PEREIRA 1980: 68-70). Około roku 860, w pierwszej tego rodzaju opowieści o podboju alandalusa, Ibn 'Abd al -ṣakam napisał w swojej książce Conquest of Egypt and of the Maghreb (Futūḥ Miṣr wa’ l-Maghrib), że hrabia Ilyān lub Julian, Pan Ceuty i Alchadry, w zemście za uwodzenie Roderyka przez jego córkę przetransportował do Hiszpanii (IBN ABD-EL-HAKEM (Jones) 1858: 18-22). Decydująca bitwa miała miejsce w miejscu powszechnie określanym jako Dolina Gwadelupy, w pobliżu Medina Sidonia (COLLINS 1949: 135). Sama inwazja nie była wyjątkowa wśród swoich odpowiedników na innych obszarach Imperium Muzułmańskiego, być może z wyjątkiem względnej łatwości podbojów. W pierwszym etapie inwazji armie składały się z Berberów i różnych grup Arabskich. Ludy te nie mieszały się ze sobą, ale pozostały w oddzielnych miastach i dzielnicach. Znacznie więcej Berberów było zwykle używanych do obsadzania stanowisk podrzędnych. Berberowie byli zwykle odpowiedzialni za najtrudniejsze zadania i najbardziej surowe tereny, podczas gdy Arabowie zajmowali bardziej łagodne równiny Południowej Iberii (COLLINS 1989: 49-50). Podczas podboju Iberii przez Umajjadów Berberowie utworzyli własne jednostki wojskowe oparte na plemiennych sojuszach i mieli niewielki kontakt ze swoimi arabskimi mistrzami (FLETCHER 2006: 1; COLLINS 1989: 97; RODD 1925: 731-2). Prawdopodobnie podbój stanowił kontynuację historycznego wzorca najazdów na wielką skalę na Iberię datowanego na okres Przedislamski, stąd też sugerowano, że kampania ta nie była pierwotnie planowana. Zarówno Kronika z 754 roku, jak i późniejsze Źródła muzułmańskie mówią o działaniach najazdowych w poprzednich latach, a armia ta mogła być obecna przez jakiś czas przed decydującą bitwą. Możliwość ta zdaje się być poparta faktem, że armia była dowodzona przez Berbera i że Mūsà b. Nuṣayr przybył dopiero w następnym roku i pospieszył, gdy nieoczekiwany triumf stał się jasny. Kronika z 754 r. stwierdza, że wielu mieszczan uciekło na wzgórza zamiast bronić swoich miast zgodnie z poglądem, że spodziewano się, że będzie to tymczasowy najazd, a nie trwała zmiana rządu (WOLF 1990: 26-42, 111-160, 205; CONTINUATIO hispana 1894: II, 323-369). Inny element odrębności można dostrzec w kilku godnych uwagi cechach. Ogólna praktyka inwazji na nowe terytoria przez siły muzułmańskie w tym okresie polegała na pozostawieniu lokalnych struktur organizacyjnych nienaruszonych, tak aby wojska muzułmańskie mogły kontynuować ekspansję w kierunku następnego celu (COLLINS 1989: 39). Nawet kwoty podatków były często utrzymywane na tym samym poziomie, chociaż powinny być wypłacane nowym władzom. Niemuzułmanom nadawano status ahl al-dhimma „ludu pod ochroną”, gdy we Wspólnocie istniał chrześcijański autorytet, a gdy go nie było, nadawano im status majūs. Majūs było pierwotnie terminem oznaczającym Zoroastryjskich kapłanów, a konkretnie Zoroastryjskich kapłanów. Był to również termin techniczny, oznaczający magus (STEINGASS 1892: 1179) i początkowo nie miał żadnych konsekwencji pejoratywnych. Majūsī może mieć status mozarabów lub mūlādī. Żaden Ośrodek Kultury, żaden rząd nie okazał się gorszym statusem. Nie było nacisków na obniżenie rangi jakiejkolwiek ważnej gminy na rzecz Arabskich organów władzy. Muzułmański rząd wybrał Sewillę, a następnie Kordobę jako swoją rezydencję (LANGSOM 1970: 831). Iberia nie była uważana za odrębną prowincję, ale znajdowała się pod władzą Qairouan (COLLINS 1989: 125). Kalifat Kordoby miał następnie jasno określone granice i pierwszy region całkowicie oderwał się od panowania Damaszku. Po Mūsà b. Nuṣayr jego syn ” Abd al-’Azīz b. mūsà rządził al-Andalus od 714 do 716 roku. Okazał się zdolnym i pomysłowym administratorem, konsolidującym i rozszerzającym swoją władzę na Portugalię, Malagę, Granadę, Orihuelę, Gironę i Barcelonę. Był pierwszym muzułmańskim gubernatorem, który uporządkował sprawy finansowe i administracyjne nowo podbitych terytoriów Iberii i starał się wyeliminować różnice etniczne w służbie rządowej między Berberami a Arabami. W wyniku małżeństwa z Egiloną, która była siostrą lub wdową po Rodrigo, ostatnim Wizygockim królu, został oskarżony zarówno przez Arabów, jak i Berberów o faworyzowanie rdzennej ludności chrześcijańskiej i o monarchiczne ambicje. W armii narastały napięcia. Został stracony w 716 R. po tym, jak został oskarżony o oddzielenie al-Andalus pod jego rządami od Damaszku (GERLI 2013: 3). Twierdzi się, że Berberowie stanowili około dwie trzecie Islamskiej ludności w Iberii. Berberowie stacjonujący w Galicji, którzy zrezygnowali ze swoich andaluzyjskich posterunków, aby przyłączyć się do buntu Berberów (740-2), podobno nawrócili się na chrześcijaństwo (COLLINS 1983: 165). Berberowie zbuntowali się przeciwko Arabskiej arystokracji z powodu ucisku ze strony Arabskiej klasy rządzącej. Maurowie rządzili w Afryce Północnej i w większości na Półwyspie Iberyjskim przez kilka stuleci, a Arabska arystokracja Umajjadów dominowała we wszystkich regionach od Damaszku po Hiszpanię (FLETCHER 2006: 20). Ibn Ḥazm zauważa, że wielu kalifów w kalifacie Umajjadów i w Kordobie było blond i miało jasne oczy (IBN HAZM 1994). Bunty berberyjskie opanowały cały al-Andalus i zostały stłumione krwią. Yūsuf b. 'Abd al-Raṣmān al-Fihrī był wówczas lokalnym gubernatorem. Arabscy dowódcy pojawili się wzmocnieni po 742 r.n. e. Różne frakcje Arabskie osiągnęły porozumienie, ale nie trwało to długo, ponieważ Yūsuf b. 'Abd alraṣmān al-Fihrī pozostał u władzy aż do jego klęski przez ostatniego Umajjada’ Abd al-Raṣmāna i w 756 r.n. e. i ustanowienia niezależnego emiratu Umajjadów Kordowa. Yūsuf zmagał się z konfliktem między Arabami a Berberami. Ci ostatni stanowili zdecydowaną większość i mieli pretensje do rasowej i kulturowej wyższości Arabów, pomimo zasady równości islamu (GERLI 2013: 4). W walce o władzę w al-Andalus pomiędzy Yūsuf i al-Raṣmān, wojska” syryjskie”, Ostoja kalifatu Umajjadów, rozdzieliły się. W przeważającej części po stronie Yūsufa stanęli Arabowie z Qay i innych plemion Muṣar, podobnie jak rdzenni Arabowie (w drugim lub trzecim pokoleniu) z Afryki Północnej, podczas gdy jednostki Jemeńskie i niektórzy Berberowie popierali Abd al-Raṣmāna. Abd al-Raṣmān uciekł po obaleniu dynastii Umajjadów do Maroka, gdzie schronił się u berberyjskiego plemienia Nafza, do którego należała jego matka. Kiedy jego starania o zdobycie władzy wśród marokańskich Berberów nie powiodły się, skierował się do Hiszpanii, gdzie brak jedności wśród muzułmańskich zdobywców – jemeńskich Arabów, syryjskich Arabów, niedawno nawróconych Berberów i Iberów – ułatwił podbój. W 756 roku n. e.Południowe i centralne al-Andalus (Kordowa, Sewilla) znalazły się w rękach Abd al-Raṣmāna, ale jeszcze 25 lat zajęło mu opanowanie górnych Marchii (Pampeluna, Saragossa i cały północny wschód) (COLLINS 1989: 180). „Abd al-Raṣmān i rządził al-Andalus przez ponad trzydzieści trzy lata i spędził większość tego czasu próbując rozwiązać te same problemy jedności, z którymi borykali się poprzedni gubernatorzy: Berberowie, którzy osiedlili się na znanej geograficznie górzystej północy i północno-zachodnim zachodzie, regularnie zbuntowali się przeciwko centralnej władzy Kordobanu. Jednak przez stosunkowo długie panowanie i prestiż związany z imieniem Umajjadów był w stanie powoli konsolidować władzę. W epoce Mulūk al-ġawā ’ if (niezależnych księstw rządzonych przez muzułmanów), drobni królowie pochodzili z różnych grup etnicznych. Berberowie tradycyjnie osiedlili się w środkowej Iberii od lat 700-tych, ponieważ jej krajobraz był podobny do ich ojczyzny w Afryce Północnej. W związku z tym królowie al-ġawā ’ if byli w większości berberyjscy. Przywódcy Al-Andalus byli tak samo heterogeniczni, jak samo społeczeństwo al-Andalus. Tacy jak Aftasidzi, władcy z Badajoz, którzy przyjęli genealogię Ḥimyarytów, czy np. dynastia z królestwa Toledo, Banū dhī ’ l-Nūn, byli pochodzenia berberyjskiego. Berberowie panowali w Królestwie Granady. Berberyjski klan Zanāta, Dammarīs, który został sprowadzony do al-Andalus przez al-Manṣūra, otrzymał w tym samym czasie władzę. Inna grupa Zanāta, Khizrūnīs, przejęła Arcos i Iframs, również z Zanāta, kontrolowane Ronda (MOLINS 1992: 50-4). W 1016 R. w Maladze i Algeciras doszło do sporów rodzinnych, a w 1065 r. ich władza została wygaszona przez Zīrydów z Granady (KENNEDY 1996: 143). Z pewnością w pierwszej ćwierci XI w. n. e.istniała powszechna wrogość do nowo przybyłych Berberów, ale w drugim i trzecim pokoleniu władcy Berberów stawali się coraz bardziej arabscy i akulturowali się z cywilizacją andaluzyjską. Nawet w swoich szeregach, nowo przybyli Berberowie nie tworzyli spójnej grupy, Ṣanhāja Zīridowie wywodzący się z innej grupy plemiennej niż Berberowie Zanāta dalej na Zachodzie i nigdy nie zjednoczyli się przeciwko swoim wrogom. Ciekawostką jest jednak to, że walka pomiędzy muzułmańskimi Królami al-jahawā ’ If nie opierała się na podziałach etnicznych. Zamiast tego ich walka opierała się na indywidualnych pragnieniach zwiększenia własnej siły. Podczas gdy na Półwyspie Iberyjskim szalały wojny Al-Ta ’ if, w Afryce Północnej ukształtował się nowy ruch. Okres al-ġawā ’ if zakończył się, gdy dynastia Almorawidów przejęła kontrolę nad al-Andalus; ich następcą została Dynastia Almohadów z Maroka, pod panowaniem której Al-Andalus rozwijał się. W hierarchii władzy Berberowie znajdowali się pomiędzy arabską arystokracją a ludnością Mūlādī (muzułmanie pochodzenia lokalnego lub mieszanego pochodzenia berberyjskiego, arabskiego i Iberyjskiego, którzy żyli w al-Andalus w średniowieczu) (FRODE 2009: 122-24). Rywalizacja etniczna była jednym z czynników Polityki andaluzyjskiej. Po upadku kalifatu królestwa Toledo, Badajoz, Málagi i Granady miały władców berberyjskich (COLLINS 1983:172-7; MARTINS 1969). Muzułmanie, którzy najechali Półwysep Iberyjski w 711 roku n. e., byli głównie Berberami i byli dowodzeni przez Berbera, 大āriqa B. Ziyāda, choć pod zwierzchnictwem arabskiego Kalifa Damaszku i jego północnoafrykańskiego wicekróla, Mūsà b.Nuṣayra. Druga mieszana armia Arabów i Berberów przybyła w 712 roku pod dowództwem samego Ibn Nuṣayra. Podobno pomagali umajjadowi kalifowi Abd al-Raṣmānowi I w al-Andalus, ponieważ jego matka najprawdopodobniej była Berberyjką. W epoce al-大 ṭififif, drobni królowie pochodzili z różnych grup etnicznych; nie niewielu-z berberyjskich. Okres al-ġawā ’ if zakończył się, gdy dynastia berberyjska, tj. Marokańscy Almorawidzi przejęli kontrolę nad al-Andalus; następnie ich następcą została Dynastia Almohadów z Maroka, również pochodzenia berberyjskiego. W hierarchii władzy Berberowie byli umieszczani między arabską arystokracją a ludnością Mūlādī. Rywalizacja etniczna była jednym z najważniejszych czynników Polityki andaluzyjskiej. Berberowie stanowili aż 20% ludności okupowanego terytorium. Po upadku kalifatu królestwa Toledo, Badajoz, Malagi i Granady były rządzone przez berberyjskich władców. Podczas rekonkwisty Berberowie, którzy zamieszkiwali tereny odzyskane przez królestwa chrześcijańskie, zostali zaaranżowani i utracili swoją odrębną tożsamość. Ich potomków można znaleźć wśród dzisiejszych Hiszpanów i Portugalczyków. Możemy jednak wyraźnie zauważyć, że rola Berberów w podboju Półwyspu Iberyjskiego i ich miejsce w społeczeństwie lokalnym miały bardzo duże znaczenie.