pinguïns koloniseerden Afrika. Driemaal.

De geschiedenis van pinguïns in Afrika is een geschiedenis van valse starts. De eerste pinguïnpioniers die zich miljoenen jaren geleden in Afrika vestigden, stierven allemaal uit. Maar de pinguïns gaven niet op. Ze kwamen terug, werden door de oceaanstromingen meegesleurd en bevolkten de Afrikaanse kusten. Dat is wat de paleontologen Daniel Ksepka en Daniel Thomas concluderen in een paper dat vorige week werd gepubliceerd.

Afrika is altijd het meest pinguïn-vrije continent van het zuidelijk halfrond geweest. De eerste pinguïns kwamen pas naar Afrika 30 miljoen jaar nadat ze zich voor het eerst hadden verspreid naar Australië, Antarctica en Zuid-Amerika. Tegenwoordig leeft alleen de Zwartvoetige pinguïn in Afrika. Maar de diversiteit van Afrikaanse pinguïns was niet altijd zo laag. Paleontologen hebben de fossiele resten van nog vier soorten pinguïns opgegraven in de afgelopen decennia. Al deze oude pinguïns zijn vandaag uitgestorven.

Er zijn twee mogelijke verklaringen voor de aanwezigheid van oude en moderne pinguïns in Afrika. Of verschillende soorten pinguïns migreerden bij verschillende gelegenheden naar Afrika, of ze stammen allemaal af van een enkele groep pinguïns die lang geleden in Afrika arriveerden.

bioloog noemt dit laatste scenario een endemische of adaptieve straling. Straling gebeurt vaak wanneer een enkele soort een eiland of continent koloniseert. De afstammelingen van deze soort passen zich aan verschillende niches aan en wijken af in nieuwe geslachten. Beroemde voorbeelden van adaptieve straling zijn Darwins vinken die de Galapagos koloniseerden en snavels van verschillende vormen ontwikkelden, of de maki ’s van Madagaskar die evolueerden tot wezens ter grootte van muizen en gorilla’ s.

welke uitleg het dichtst bij de werkelijke pinguïn geschiedenis ligt, hangt af van de vorm van de pinguïn stamboom. Als alle Afrikaanse pinguïns bijvoorbeeld dichter bij elkaar staan dan bij andere pinguïns, zou dit bewijs zijn voor een endemische straling. Als, aan de andere kant, de naaste verwanten van Afrikaanse pinguïns allemaal buiten Afrika leven, is het waarschijnlijker dat ze Afrika meerdere keren vestigden.

Kspeka en Thomas reconstrueerden de stamboom van Afrikaanse pinguïns door hun botten te vergelijken. Van de uitgestorven Afrikaanse pinguïns waren alleen de skeletten van de grote nucleornis insulitus en de kleinere Inguza demersus compleet genoeg om in deze analyse te worden opgenomen. Kleine verschillen in hun botten leiden Ksepka en Thomas tot de conclusie dat de Zwartvoetspinguïn, Inguza en Nucleornis niet nauw verwant zijn aan elkaar, wat aangeeft dat deze drie pinguïnsoorten Afrika op eigen houtje koloniseerden.

maar hoe zijn ze daar gekomen? Ksepka en Thomas wijzen erop dat er twee oceaanstromingen in de Zuid-Atlantische Oceaan zijn die pinguïns van Zuid-Amerika naar de Afrikaanse kust kunnen hebben geveegd. Op zijn blog beschrijft Ksepka de stromingen treffend als een’pinguïn transportband’.

oceaanstromingen verklaren ook waarom pinguïns zich niet verder naar het noorden konden verspreiden en waarom ze Madagaskar nooit bereikten (er zijn natuurlijk uitzonderingen). Zowel oost als west, oceaanstromingen hebben beperkte uitbreiding van pinguïns.

Inguza en Nucleornis in Afrika arriveerden in Afrika nadat het huidige ocean current systeem werd gereorganiseerd, 20 miljoen jaar geleden. Dit zou verklaren waarom pinguïns zo laat naar Afrika kwamen: de oceaanstromen die deel uitmaken van de pinguïncorridor naar Afrika zijn pas relatief recent geopend.

de aanwezigheid van Zwartvoetige pinguïns in Afrika is recenter dan die van Inguza en Nucleornis. De oudste fossielen van deze soort zijn ongeveer 300 duizend jaar oud. Er zijn maar weinig fossielen bewaard van de tussenliggende jaren, dus niemand weet echt hoe lang Inguza, Nucleornis en de andere oude pinguïns het volgehouden hebben. Ksepka denkt dat de verandering van het zeeniveau een rol heeft gespeeld bij hun uitsterven:

Zuid-Afrika lijkt in het verleden een betere omgeving voor pinguïns te hebben gehad dan nu, omdat de diversiteit van vier soorten 5 miljoen jaar geleden is gedaald naar één vandaag. Een mogelijke oorzaak is verandering van het zeeniveau. Pinguïns broeden graag op plaatsen waar landroofdieren hun eieren niet kunnen bereiken, dus kleine rotsachtige eilanden zijn ideaal. De zeespiegel is de laatste paar miljoen jaar gedaald in Zuid-Afrika, en veel eilanden die vijf miljoen jaar geleden bestonden zijn nu verbonden met het vasteland. Deze gebieden kunnen verloren zijn gegaan als broedplaatsen.

-Daniel Ksepka

De Zwartvoetpinguïn heeft zich, ondanks de lage zeespiegel van vandaag, goed thuis gevoeld in Afrika. Toch ziet de toekomst er niet rooskleurig uit voor deze laatste komst. Commerciële vissers en pelsrobben concurreren met de Zwartvoetige pinguïn om voedsel. Tegenwoordig staat de charismatische vogel op de lijst als bedreigde soort. Als de geschiedenis ons iets leert, is het dat Afrikaanse pinguïns in het verleden kwetsbaar waren voor verstoringen. We moeten deze eenzame overlevende koesteren.

Foto’s:

Zwartvoetpinguïn door George M. Groutas.